Hanoin balun kona ba Eleisoens Parlamentares ba tinan 2023

Hanoin balun kona ba Eleisoens Parlamentares ba tinan 2023

J. Ramos-Horta

Ohin, ha’u desidi hodi marka loron ba eleisoens tinan 2023 Parlamentu Nasional nian. Ha’u fiar katak povu Timor hein atu realiza eleisoens tuir Konstituisaun (Lei Inan) no nia programasaun regular. Ne’e diak liu ba interese nasaun nian no ba ita nia futuru atu eleisoens sei realiza iha tempu badak nia laran. Agora ne’e tempu atu povu hetan oportunidade hodi expresa nia vontade demokratika no hodi hametin, iha tinan lima mai no ba oin tan, ita nia dezenvolvimentu nasional no social.

Relasiona ho instabilidade politika nebe’e de’it mak liu tiha ona, ha’u hakarak halo de’it komentariu oan ida. Praktika konstitusional ida diak no nia legalidade la depende de’it ba interpretasoens legais nebe’e muda no muda tuir de’it intereses partikulares ema hirak nebe’e ka’er ukun iha tempu ida ne’e ka tempu seluk. Hanoin diak, integridade no etika konstitui mos parte importante ida ba sistema konstitusional nebe’e de’it. Dala ruma ema bele iha ideia katak partidus politikus no nia lider sira pronto hela atu halo sa’a de’it atu ka’er metin nafatin ukun (poder), pronto hela atu adota interpretasoens legais nebe’e kontraria ho hirak nebe’e sira hetan iha tempu no iha sirkunstansias seluk liu ba, maibe’e fiar povu nian ba ita nia sistema legal no konstitusional, lakon ona. Ha’u hanoin, ne’e justu tebes atu hateten katak politiku ida susar tebes atu mantein hodi foti nafatin nia ulun no afirma katak iha tinan lima ikus liu ba ne’e, nia sempre tau interese rai ne’e nian a’as liu nia interese partidarius ka pesoais.

Buat hotu mak ha’u bele halo nu’udar Prezidente mak hein katak iha periudu eleitoral ida mai ne’e no iha mandatu Governu no Parlamentu ida mai ne’e, politikus partidus hotu-hotu hahu’u aprende hodi distingui entre intereses partidarius no intereses nasionais. Oras ne’e, lalika duvida tan, momentu atu ita nia politikus no partidus politikus nasaun nian hahatudu sira nia integridade no maturidade etika nebe’e povu merese. Tinan oin mai marka periudu krusial ida ba futuru ita nia nasaun nian. Forma nebe’e mak ita nia asoens no politikas haktuir hela ne’e, bele, ikus mai, halo ka harahun futuru nasaun nian. Tanba ne’e mak ohin ha’u hakarak dedika tempu balun hodi koalia no hanoin kona ba partidus politikus no debate ba politikas publikas. Ha’u hakarak konklui ha’u nia lia fuan kona ba preokupasoens nebe’e ha’u iha, relativamente kona ba oin sa’a ona, ho lei nebe’e mak iha, ho agensia oi-oin nebe’e mak aplika lei no, ho inteligensia no perigu nebe’e sei mosu mai, ba ita nia rain.

Politika no Lala’ok Politika (Policies)

Dehan katak modelu demokrasia liberal, ho baze iha partidus, nebe’e Timor simu hosi nasaun tasi balun (osidente) bazeia iha kompetisaun entre governu eleitu no opozisaun. Sistema kompetitivu governu ida ne’e mosu hodi proporsiona, buat ida ita bele bolu, kompetisaun kona ba ideias, hosi grau ida ka seluk, relasionadu ho politikas no opsoens nebe’e adekuadu liu ba governu nasaun ida nian. Kompetisaun ida, eleisoens kompetitivas periodikas mak sa’i hanesan baze hodi bele julga. Maibe’e la’os modelu mak ida ne’e de’it no bele mos iha tinan hirak tuir mai, ita bele hahu’u kestiona nia efikasia.

Ita tenki husu lolo’os, to’o ona iha nebe’e, ideias no politikas hirak ne’e, ita diskuti iha ita nia debate politiku? Ka pergunta nebe’e mak iha, husu de’it kona ba personalidade ita nia lideres nian?

Ohin ha’u hakarak foti kestoens no hanoin balun. Ida ne’e la’os ha’u nia programa fixu, maibe’e tentativa ida hodi lori ita hotu atu hahu’u hanoin kona ba ita nia demokrasia nia lala’ok, ita nia partidus politikus no interese diak liu nasaun nian. Iha tinan lima mai oin, Timor Leste presiza atu dezenvolve vizaun ho forma politika nebe’e ita hakarak iha futuru. Ita presiza atu kria politikas hirak nebe’e mak nesesaria hodi dezenvolve no hametin nafatin nasaun, ho vizaun ida komum, inkluziva no sustentavel.

Bele koloka mos kestoens kona ba ita sistema politiku atual nia lala’ok no futuru ita nia nasaun nian. Hosi ha’u nia parte, ida nebe’e mak importante mak ita alkansa resultadus nebe’e diak liu ba ita nia povu, ho dalan ida nebe’e metin no informada, no nebe’e ita prezervar nafatin ita nia prinsipius fundamentais – kompromisu ida ho direitus humanus, Estado de Direito, kompromisu ida ho inkluzaun social no ekonomika, no kompromisu ida ho ita nia politika externa independente.

Politikas sa’a de’it mak oras ne’e dau-daun, partidus politikus sira iha Timor promove hela?

Eziste persepsaun ida iha ita nia povu nia le’et, nebe’e hatudu buat lo’os ida katak, partidus politikus iha Timor ne’e sa’i de’it hanesan kareta ba membrus partidu nian hodi hetan serbisu (emprego) no hetan pozisaun hodi ba ukun. Liu tan ne’e, partidus barak la iha sira nia objetivus ka politikas nebe’e mak dezenvolve ona ho diak, no nunka implementa sira nia politika rasik wainhira sira hetan poder.

Objetivus partidus mak hanesan bai-bain sira hanaran ho lian ingles “deklarasoens ba afiliasoens (maternidade)”, banalidade nebe’e mamuk? Generalidade nebe’e mamuk? Banalidade nebe’e inkonsekuente?) Ne’e deklarasoens bo’ot tebes nebe’e laiha ema ida bele diskorda. Hanesan ezemplu, “Dame, Moris diak no Justisa”, bele sa’i mos hanesan doutrina partidu ida nian. Partidu ida ne’e, partikularmente afirma katak nia respeita herois rezistensia nian, kontribui ba Paz, respeita kultura Timor nian, direitus humanus, no defende seguransa povu no nasaun nian. Partidu seluk fali deklara de’it katak sira apoia, hanesan ezemplu, demokrasia no merkadu livre. Maibe’e, buat hirak ne’e hotu signifika sa’ida, no oinsa atu implementa ka atu alkansa, dala barak, sira mos la hatene (do’ok hosi sira).

Planu Estrategiku ba Dezenvolvimentu 2015-2030 ne’e, hanesan sasukat bo’ot, deklarasaun ida ba maternidade. Ne’e objetivus lubun bo’ot ida ho nune’e ita hotu bele konkorda lais liu. Maibe’e sa’ida mak do’ok ka do’ok iha PED no iha diskusoens kona ba nia (PED) mak politika detalhada oinsa ita bele alkansa objetivus hirak ne’e no oinsa politika ne’e bele implementa.

Iha tinan barak nia laran, ita hare’e katak wainhira partidu politiku ida hetan ona ukun, hosi lidun ida seluk, simples los, nia foti lideransa no hosi lidun seluk, nia implementa polita nebe’e ema seluk mak hala’o hela. Ezemplu ida kona ba ne’e mak “Lei kona ba Propriedade Intelektual” (Lei do Autor). Lei ida ne’e la hakerek artigus nebe’e proteze ita nia patrimoniu kultural, inklui, ema sira nebe’e produz obras kulturais hirak ne’e ka hirak seluk. Tuir ha’u hatene, deputadus sira hetan informasaun nebe’e la lo’os katak kestoens hirak ne’e lalika hakerek iha lei. Sistemas juridikus hosi nasaun hirak seluk konsegue ona hatama no lida ho kestoens hirak ne’e ho susesu. Lo’os duni, protesaun ba sasan hirak hanesan ne’e mak kestaun prinsipais ba propriedade intelektual nebe’e ita nia povu enfrenta no, tanba ne’e, ita nia leis tenki lida ho problema hirak hanesan ne’e. Buat ne’e hotu hatudu katak objetivu hodi halo redasaun ba lei ida ne’e, halo de’it hodi satisfaz obrigasoens Timor nian hodi tama ba OMC, no la tau iha neon, ita nia preokupasoens internas rasik. Ha’u la kritika Pralamentu kona ba kestaun ida ne’e, maibe’e ne’e ezemplu ida, oin sa’a ita halo lei no elabora politikas, dala barak, funsiona ho forma ida nebe’e la tau iha ita nia neon, realidade ita nia nasaun no povu nian.

Iha kazu hirak seluk, organizasoens internasinais, ONG no ita nia governu bele gasta dolares atus rihun ba rihun iha konsultores no relatorius. Maibe’e wainhira hakerek ona, maski adopta de’it relatorius, politikas, memorandum entendimentu no leis hirak ne’e, dala barak liu, rai hela de’it iha armariu laran, no so lori de’it hodi halo monitorizasasun no avaliasaun, ka hodi hatudu de’it katak detentor ba poder satisfaz ona doadores ka organziasoens internasionais sira nia hakarak. Bele dehan katak situasaun ida ne’e hanesan de’it ho bandeiras koloniais antigus nebe’e halo’ot de’it iha Uma Lulik ida, no bele foti sa’i de’it mai hodi hatudu kbi’it ukun nian no prestigiu. Karik politika ka lei ne’e implementa duni ka efikaz duni, ne’e bele sa’i buat seluk ida diferente tebes. Parte ida hosi problema ne’e mak nein ita hotu iha kapasidade atu kompreende, atu dezenvolve no atu debate to’o buat ki’ik hotu-hotu no nesesariamente inovador kona ba politika. Ema baruk ona ka simplesmente la interesadu ho buat hirak ne’e hotu. Dala ruma, ida ne’e sa’i hanesan razaun ida, tanba sa’a ita nia debates politikus, la koalia kona ba programa hirak nebe’e klaru no dezenovolvidus, nebe’e iha relasaun ho politika no monu fali ba debates kona ba ema ida nia hal-halok, nia legadu istoria nian, ka hanesan ejemplu, halo akuzasoens katak ema ida ne’e halo korupsaun.

Modelu Governu Teknokratiku Singapura

Hahu’u kedas hosi indpendensia, ema barak hatudu Singapura hanesan modelu ba dezenvolvimentu Timor nian, hanesan edifisus bo-bo’ot, estradas no sentru komersiais, maibe’e dala barak haluha tiha razoens istorikas, geografikas no ekonomia partikulares nebe’e lori Singapura hodi dezenvolve nia a’an hanesan ita hare’e agora. Buat ida mak Timor bele aprende hosi singapura wainhira ita tenta dezenvolve ita nia futuru mak modelu governu Singapura nian. Partidu Acção Popular (PAP) nebe’e ukun Singapura hahu’u tinan 1959, aplika pratika teknokratika iha ninia governasaun no iha elaborasaun ba ninia politika. Ho lian simples, buat nebe’e mak funsiona, mantein nafatin. Buat nebe’e la funsiona, so’e ona ba lixu. Singapura pratika ho rigorozu modelu parlamentar demokrasia nian, no, ikus mai, inventa mekanismus nebe’e, hanesan ezemplu, ema bele ba tu’ur iha parlamentu mesmu ke ema la hili sira iha eleisaun. Ema sira nebe’e konsideradu “melhores perdedores” iha sistema teknokratika, nune’e mos ema sira nebe’e mai hosi grupus intereses sektoriais oi-oin mak nomeia, bele lori ba tu’ur iha governu hodi fo’o sira nia hanoin no hato’o sira nia lian alternativa. Karakteristika ida hosi Partido Acção Popular nebe’e mak sei preokupante nafatin mak atu hetan ema nebe’e ho kaliber a’as – inklui, ema sira nebe’e bele iha diferensas sérias ho Partidu – no lori sira ba hamutuk iha fileira partidu nian.

Karakteristika ida seluk, dala barak haluha tiha, mak ida nebe’e hanesan hateten ona, kapasidade hodi fo’o resposta ba opiniaun povu no sira nia preokupasaun loro-loron nian. PAP sempre sintoniza nafatin ho nesesidades, dezejos, no aspirasoens povu nian. Opinioens hosi ema iha terenu tenki transmite kedas ba leten, atu nune’e lideransa sira bele rona no diskuti kedas. PAP fo’o enfaze bo’ot iha konstrusaun ba relasaun ida ho povu, asegura sira nia disponibilidade no rona sira nia preokupasoens. Ejersisiu periodikus ba konsulta nasional ka “dialogus”, tin-tinan, realiza hela de’it. PAP tenta ona atu sa’i inkluzivu, no de faktu, aseita pontu de vista hosi nia desidentes sira. Tuir lideres prinsipais balun nia hare’e, PAP la’os de’it partidu politiku ida; PAP, unika instituisaun nasional nebe’e iha kbi’it atu lori Singapura ba futuru nebe’e nakonu ho dezafius. Lideres governamentais sira refere nia hanesan “reservatoriu fiar nian” entre governu no povu.

Kestaun mak ida ne’e, politika partidaria iha Singapura la tau iha enfaze kompetisaun, maibe’e lori ema ho kualidade no iha kapasidade ba iha fileira Parlamentu no Governu nian. Pragmatismu, mak konseitu xave nebe’e define, iha nebe’e, politikas bele justifika de’it ho baze ba nia produsaun reszultadus konkretus no bele ka’er ho liman (tangivel). Hein katak funsionarius publikus sira hetan mentalidade teknika, ema hanoin na’in ba loron naruk nian no ho linha utilitaria nebe’e klean. Iha Singapura, kontrariu ho Timor, funsionarius publikus sira, xaves ba niveis hotu-hotu, ema la nomeia no hase’es sira wainhira Governu foun ida haksumik/ka’er ukun. Wainhira ita hanoin modelu Singapura nian no nia relevansia ba Timor, ita tenki husu ba ita nia a’an rasik: oinsa’a governu teknokratiku ida bele hatene no ukun ho prinsipius no kontrolu demokratika apropriadu no relevantes, atu nune’e la bele monu le’et ba ditadura burokratika ida?

Dezafiu ba Singapura bele sa’i hanesan forma ida hodi mantein reativu no mantein mekanismus nebe’e efikaz liu ba inkluzaun ho nia sidadaun no nune’e mos, hodi mantein nia pragmatismu teknokratiku. Laiha dúdiva atu ita bele aprende barak ho forma governasaun nebe’e lori rezultadus hanesan Singapura. Susesu Singapura nian bazeia iha governu ida espesializadu, bazeia iha talentu meritokratiku no iha hanoin ba tempu naruk nian.

Iha Timor, ita presiza husu ita nia a’an rasik:

– To’o ona iha nebe’e ita sa’i ema diak iha Timor hodi aprende hosi ita nia sala no buat nebe’e ita halo ona?

Tanba sa’a mak ita kontinua nafatin ho politika hanesan, maski nia rezultadu la favoravel ka la rentavel iha vida sosial no ekonomika?
Oinsa ita bele lori ema, la’os de’it, ba vota iha simbolus, slogans no bandeiras?
Oinsa ita bele envolve ema iha dezenvolvimentu politikas nebe’e lo’os no sira rasik hatene?

Politika no Interese Publiku

Fo’o biban ba ha’u hodi hase’es a’an uitoan hosi ne’e. Kualidade dahuluk politiku ida nian mak nia integridade. Integridade rekere independensia iha nia julgamentu. Independensia iha juizu rejeita dogmatismu. Pensamentu dogmatiku katak ita kesi ita nia a’an de’it ba buat hirak nebe’e iha tiha ona hanesan alternativa seluk laiha ona. Dogmatismu halo ita la kesi a’an ba refleksoens ka kritikas kona ba sa’ida mak ita halo ona no sa’ida mak ita bele halo ho forma seluk, maski ita iha frakasus ka problemas iha tempu uluk. Dogmatismu kesi de’it ita hodi repete slogans no deklarasoens filiasoens nian, ho esperansa katak to’o loron ida ita sei bele halo buat lo’os iha momentu balun. Maibe’e hanesan hateten ona, mesmu ke relogiu nakfera ida bele hatudu oras lo’os loron ida dala rua.

Atu regra maioria nian sa’i diak, tenki iha fundamentu legitimu balun kona ba justisa no interese publiku. Tenki hatu’ur iha deliberasaun no eskolha nebe’e ema hotu hatene no ho baze iha povu. Interese publiku no demokrasia ida nebe’e lolo’os, la’os de’it, vota ba bandeira ka iha slogan partidaria ida nian. Interese publiku ezije katak povu ne’e hatene duni no iha kbi’it hodi halo eskolha, tuir nia hatene entre programa hirak nebe’e klaru no dezenvolve ona.

Wainhira politika koalia de’it kona ba partidus, empregu, pozisoens, kareta no laptop, parlamentus sira bele transforma a’an de’it ba sirkus hodi hafutar no haburas de’it interese ba sira nia a’an rasik. Ha’u lalika ona fo’o hanoin hikas, se’e de’it mak halo sirkus nebe’e ita hare’e iha tinan balun ba kotuk, iha rai leten Parlamentu Nasional nian. Nune’e mos, ita hare’e ona deputadus, nebe’e uluk, wainhira serbisu ba ONG ida, sira sempre koalia kona ba boa-governasaun no etika, maibe’e, wainhira hetan ona poder, dala ruma tanba de’it sira hadomi liu sira nia kareta foun? Rezultadu mak ne’e, ema moris la kontente no laran susar. Ema sinikus ba partidus politikus no ba sira nia promesas. No, hanesan ita hare’e ona iha fatin barak iha mundu, wainhira eleitores sira deskonfia no despreza ona sira nia reprezentantes, maka demokrasia ne’e rasik, monu iha perigu nia laran.

Vontade Geral no Eskolha Politika

Ideal demokratiku republikanu nian bazeia ba nosaun “vontade geral”. Ita hetan referensias ba vontade geral ida ne’e iha ita nia estrutura konstitusional. Objetivu hosi demokrasia ida nebe’e diak mak proporsiona mekanismu ida nebe’e permite povu hodi alkansa ambiente ida, iha nebe’e povu bele mai hotu hodi expresa sira nia vontade geral no hari’i futuru ida hamutuk.

Vontade geral ida ne’e, la’os de’it lealdade ba partidu ida, simbolu ida, bandeira ida ka retorika ida kona ba se’e mak lori independensia mai ita, ka se’e mak fundador ka la’os fundador nasaun nian. Konversa ida hanesan ne’e la fornese baze ba pensamentu nebe’e fundamentadu no informadu no sa’I hanesan baze hodi foti desizoens. Povu tenki expresa sira nia vontade relativamente ho problemas politika no vida publika nian, no la’os de’it, hodi hili ema ida hosi ema barak; ka pior liu, entre organizasoens oi-oin nebe’e la iha responsabilidade.

Konkista simples ba poder no preokupasaun ho politika, la kleur tan, la’os ona interese nasaun nian iha tempu naruk. No la aprezenta kualidade nesesaria kona ba integridade. Expresaun nebe’e lolo’os kona ba vontade geral akontese de’it wainhira ema simu informasaun no bele diskuti ho matenek kona ba oinsa’a sira nia reprezentantes sira nia hakarak hodi alkansa objetivus nesesarius ba dezenvolvimentu nasaun nian.

Objetivus politikus hanesan hakerek ona iha Plano Estrategico De Desenvolvimento (PED) ezije politikas no dalan hodi alkansa. Bele mos liu hosi dalan oi-oin hodi alkansa objetivu determinadu ida iha PED. Ne’e tarefa partidus politikus nian hodi defini no argumenta tuir dalan oi-oin nebe’e sira hili. Partidus politikus tenki halo liu du ke diskuti de’it kona ba sira nia pasadu ka deklara de’it, hanesan ezemplu, sira hamri’ik iha soberania nasional nia sorin referente ba ita nia rekursus minarai no gas. Buat ida nebe’e ema ezije mak partidus politikus sira tenki formula informasoens no opsoens atu sira bele halo eskolha ida matenek kona ba kestoens nebe’e afeta ba sira nia vida no sira nia futuru. Karik partidus politikus la bele halo ida ne’e, atu halo sa’a, ita iha partidus politikus hirak ne’e?

Tranzisaun Gerasional no Eskolha Politika

Ida ne’e bele sa’i hanesan kestaun desiziva ida ba futuru nasaun nian. Ami, gerasaun 75 nian, gerasaun lideres istorikus resistensia no independensia nian, ami, oras ne’e, katuas ba bei-beik. Mudansa/tranzisaun gerasional husu liu tan lideres foun hosi partidus politikus sira. Atu hari’i ita nia futuru komum, ita presiza mekanismu efikaz hodi povu bele expresa nia a’an kona ba kestoens politika no vida publika nian.

Ita iha jovens matenek barak mak forma tu-tuir malu iha fileiras. Maibe’e maski sira la hatene buat hotu no maski sira nia edukasaun a’as tebes, sira tenke hakra’ik a’an nafatin. Jovens barak nebe’e matenek bele ona sa’i baze ba serbisu publiku teknokratiku ida matenek. Maibe’e atu sira sa’i efikaz liu, sira presiza kompreende katak respostas hirak nebe’e ita presiza hakat liu livrus tekstu universitarius nian, no inovasaun tenki kombina nafatin ho politika ida detalhada no expresaun ida nebe’e fundamentada no informada kona ba vontade geral nebe’e relasiona ho kestoens politikas relevantes.

Serbisu publiku teknokratiku sa’a de’it la bele limita ho intereses ninia partidu nian no ho ninia benefisius pesoais. Tenki iha nafatin, uluk nana’in no iha buat hotu nia leten, dever ba ninia lealdade ba nasaun no ba povu. Sira la bele sa’i dogmatiku. Sira tenki nakloke nafatin ba solusoens foun, la’os de’it tuir buat hirak nebe’e ema hateten ba sira katak, ida ne’e bele funsiona, maibe’e to’o agora, iha ne’e ka iha fatin seluk, la funsiona ona.

Partidus, Reprezentasoens no Desentralizasaun

Lia fuan “demokrasia” no “republika” obriga ita hodi ezamina problemas balun.

Oinsa fo’o ba povu oportunidade hodi expresa ho efikaz sira nia julgamentu kona ba problemas prinsipais iha vida publika nian?
Wainhira kestoens hirak ne’e koloka ba povu, oinsa mak ita bele konsidera didiak atu la bele monu hikas ba interese ego no partidarismu apaixonadu, sein iha razaun no meritu ida?
Oinsa deliberasaun publiku nebe’e monu hela iha perigu laran, ema sira nebe’e hetan konfiansa ba tarefa ida ne’e mak interpreta no hadia fali?
Susar atu bele hakat liu hodi bolu naran entre kuadrus partidus nian, susar atu ita bele dezenvolve diskusaun ida no konsentimentu publiku informadu ida, nune’e posivel atu ita koalia kona ba republika demokratika legitima ida?

Sei la fasil atu hetan solusaun ba buat hirak ne’e. Filozofa Franseza ida, Simone Weil hakerek katak “faktu nebe’e simples atu partidus politikus sira moris, la’os tanba nia a’an rasik, maibe’e tanba ho razaun hodi prezerva de’it sira nia existensia”. Agora, ha’u iha serteza katak balun ka maioria hosi imi sente katak ne’e shokante tebes, maibe’e ba Simone, pasu dahuluk, mak “halakon hotu partidus politikus”.

Ohin ita tenki husu ba ita nia a’an rasik, karik nune’e, ita tenki hakiduk fali ba kotuk? Ema balun halo pergunta ne’e ho intensaun seria hodi halakon tebes duni partidus politikus. Sira seluk bele koloka, ba sira a’an rasik, kestaun ida ne’e hanesan forma ida hodi hahu’u hanoin oinsa ita bele halo reforma no hadiak ita nia sistema atual. Sira seluk tan sei bele husu simples liu hodi halo sinal fanu nian ba ita nia politikus atuais sira. Atu nune’e, sira tenki reflete ho sériu no honestu kona ba sa’ida mak sira halo ona ba povu iha tinan 21 nia laran. Sira tenki konsidera, karik sira bele sente orgulhu ho sira nia istoria ka karik sira hatene iha sira nia fuan katak sira bele halo diak liu ba povu no ba nasaun.

To’o oras ne’e, ita nia Parlamentu eleitu tuir listas partidarias. Hanesan resultadu, povu la hatene lo’os no direta kona ba se’e mak reprezenta sira iha Parlamentu. Desizaun ida ne’e, husik hela ba sira ne’e, ikus mai, reprezentantes sira ne’e mak kontrola poder iha partidus politikus. La’os nasaun hotu iha mundu ne’e hili sira nia parlamentu hanesan ne’e. Ita nia Konstituisaun mos la hateten katak membrus Parlamentu nian tenki hili tuir listas partidarias. Ida ne’e pratika ida ita simu hosi ema seluk. Maibe’e, ida ne’e opsaun ida diak liu ba ita nia nasaun ki’ik nebe’e desentralizadu?

Hanesan ezemplu, iha rain seluk balun, membrus Parlamentu nian hili bazeia ba asentus nebe’e reprezenta diretamente area ida ka regiaun ida no la distribui tuir buat nebe’e mak partidus politikus sira deside. Nune’e, hanesan ezemplu, karik sistema ne’e eziste iha Timor, ita bele iha de’it deputadus nebe’e reprezenta postus ida-idak iha rain ida ne’e. Ita iha postus 65 nebe’e, karik forma bazeia ba numeru membrus iha ita nia Parlamentu, hetan numeru hanesan ho deputadus nebe’e mak agora ita iha. Deputadu ida reprezenta postu ida, sei kria ligasaun ida direta ba fatin hirak ne’e hotu. Eleitores sira sei hein katak sira nia reprezentante sira sei atua tantu ba interese nasional no ba interese postu nebe’e sira reprezenta ba. Nune’e mos bele fo’o ba ema sira la tama iha sistema partidaria, oportunidade ida atu sa’i nu’udar membru independente iha Parlamentu nia laran. Sera ke deputadus eleitus tuir listas partidarias reprezenta duni interese povu nian, ka tuir realidade, sira reprezenta de’it interese sira nia partidu nian?

Ida ne’e bele sa’i hanesan forma ida atu kria lasu forte liu entre povu no nia reprezentante sira no fo’o signifikadu bo’ot liu ba expresaun informada kona ba vontade geral. Bele mos, iha tempu hanesan, hodi reforsa (hametin) prosesu desentralizasaun no governu local no proporsiona ba deputadus sira formas hodi komunika no sa’i responsavel ba ema sira hili sira ho formas nebe’e mak oras ne’e la eziste ona.

Demokrasia Deliberativa

Experiensia rain iha Asia nian kona ba demokrasia deliberativa bele mos hatudu dalan ba ita nia refleksaun kona ba futuru. Demokrasia deliberativa bele deskreve hanesan abordagem ida nebe’e enfatiza papel ba deliberasaun entre sira, nebe’e enkoraja refleksaun, no nebe’e hamosu desizoens vinkulativas no legitimas. Desizoens tenki bazeia ba “poder da razão” no la’os iha paixoens, dogmatismu, poder politiku, ekonomiku, ka militar. Demokrasia deliberativa mak ida nebe’e “deliberalidade” – ka ho lia fuan seluk, diskusaun, fundamentasaun rasional no refleksaun mútua – hanesan parte integrante hosi funsionamentu global ba sistema demokratiku ida.

Tuir istoria, konstituisoens preokupa tebes hodi restringi ((haklo’ot) poder politiku orgauns soberania nian. Demokrasia liberal sempre preokupa liu-liu oinsa atu asegura liberdade individual hosi interferensia governu, hosi instituisoens kulturais, sosiais no seluk tan. Demokrasia deliberativa buka hetan formas hodi estabelese no expande poder hodi halo diskusaun publika no poder iha prosesu demokratiku aldeia ida, suku ida, munisipiu ida no nasaun ida nian. Demokrasia deliberativa bele fornese formas hodi hari’i liberdade, la’os de’it hosi, maibe’e mos ho objetivu ida, moris ida diak hodi alkansa rezultadus ba benefisiu povu nian. Defensores demokrasia deliberativa argumenta katak, nia (demokrasia deliberativa) bele hadiak no haklean liu tan demokrasia partisipativa.

Demokrasia deliberativa bele hadiak demokrasia partisipativa nebe’e eziste ona, wainhira bele dezenvolve rasiosiniu publiku, bele enkoraja deliberasaun ho klean, no bele kuda espiritu publiku. Demokrasia deliberativa, hakat liu tan, envolvimentu bai-bain sidadaun sira nian iha eleisoens periodikas nebe’e partidus politikus sira hadau malu hela hodi hetan. Iha rain barak Asia nian, iha ona tradisoens antiga kona ba deliberasaun publika, balun sei kontinua hela to’o ohin loron. Iha parte balun, China ida agora ne’e nian, aldeias sira diskuti no delibera kona ba sira nia orsamentu anual no sira nia prioridades hanesan rezultadu hodi halo introdusaun ba metodus demokrasia deliberativa nian. Ita nia modelu desentralizasaun nebe’e propoem ona, kuda hela fini no sei bele uza hodi kria modelu nebe’e efikas liu ba demokrasia deliberativa.

Demokrasia deliberativa, dala barak, konsidera hanesan alternativa ida ba politika partidaria tanba membrus partidu nian, dala ruma, ema hare’e, hanesan laiha vontade ka kapsidade hodi partisipa iha deliberasaun publika signifikativa ida, wainhira disiplina partidaria, agenda no politika partidu nian la vincula sira. Iha sorin seluk, susesu demokrasia deliberativa iha parte Asia nian, hakbesik liu ba povu hodi foti desizaun no kria ona situasaun ida, iha nebe’e, eskolhas informadas sei halo restrisoens ba intereses nebe’e metin ona.

Konkorensia no Legalidade iha Maka’er Lei

Ha’u koalia ona kona ba oinsa funsiona konkorensia entre partidus politikus iha ita nia rain. No ha’u husu ona ba ema hotu atu bele hanoin kona ba benefisiu real sa’a de’it mak ita mana’an hosi situasaun ida ne’e. Eleitores sira no membrus partidus politikus nian hotu-hotu tenki husu ba ida-idak nia a’an rasik sa’ida mak partidus hirak ne’e kontribui ona ba vida povu nian, ho forma ida real no substansial? Ita hotu-hotu tenki enfrenta sistema hirak nebe’e falha ona to’o loron ohin no hanoin ho forma ida nakloke kona ba oinsa’a ita bele hadiak fali situasaun ida ne’e. Maibe’e atu konklui, ohin, ha’u hakarak koalia kona ba area seluk, iha nebe’e, konkorensia la’o no husik hela efeitus nebe’e ladiak relasionadu ho Estado de Direito no ita nia demokrasia. Ha’u koalia uluk ona kona ba asuntu ne’e, maibe’e to’o ona momentu atu ita enfrenta kestaun ida ne’e ba dala ikus nian.

Militarizasaun iha ita nia autoridades sivis sira no envolvimentu ilegal militar balun iha asuntus sivil nian mosu bei-beik ho frekuensia. Nune’e mos, sa’ida mak ita hare’e mak autoridades oi-oin envolve iha maka’er lei nian no iha sira nia hanoin, hanesan iha kompetisaun entre sira ho forma ida nebe’e ladun saudavel. Kestaun nebe’e mak ita tenki koloka, uluk nana’in mak: tanba sa’a mak iha nasaun ida ki’ik hanesan Timor, ita presiza organizasoens oi-oin hodi koalia kona ba lei, ba seguransa no ba informasoens? Tanba sa mak ita no doadores sira, hanesan ezemplu, gasta osan bar-barak hodi halo konstrusaun ba laboratoriu polisiais forensik rua, ida-idak ho ninian no sira nain rua sa’i fali konkorentes ba malu? Ida ba PNTL no ida seluk ba PCIC. Será ke ita iha rekursus humanus no finanseirus atu sira na’in rua funsiona ho potensia hotu nebe’e mak sira iha, ka ida ne’e hanesan de’it ezemplu ida ba konsolidasaun poder nian?

Organizasoens nebe’e maka’er lei, seguransa no inteligensia parese tenta hela compete malu hodi hatudu sira nia kontrolo ka dominiu. Tanba sa’a mak ita hare’e PSIC, SNI, ramu seluk tan iha PNTL no nune’e mos, polisia militar, dala barak liu, halo operasaun ho forma nebe’e exsede liu tiha sira nia poderes legais? Ita iha tiha ona kazus barak iha tribunais, sorte bo’ot, tribunais impede ona autoridade sira ne’e hodi la halo asoens ilegais. Maski Tribunais sira fo’o sinal ilegalidade nian, iha elementus sivis balun mak hakarak halo asoens ilegais hirak ne’e nafatin. No, dala ruma, sira rekruta elementus militares balun hodi ajuda sira. Husik ha’u koalia lo’os de’it katak militares laiha fatin hodi maka’er lei sivil nian. Papel elementus Inteligensia militar nian mak avalia ameasas ba soberania nasional – la’os asisti fali autoridades sivis hodi halo realizasaun ba operasaun ilegal hasoru sidadaun sira. Liu tan ne’e, wainhira tribunais sira deside ona katak asaun balun la’os ona illegal, elementus maka’er lei sira ka serbisus sekretus sira la bele ignora fali desizoens hirak ne’e no tenta hodi hala’o mes-mesak de’it, se’es hosi hosi desizoens hirak nebe’e hakotu ona! Maka’er lei sira tenki hala’o sira nia kna’ar iha limite lei nia laran duni no nia organizasaun tenki uza sira nia matenek hodi maka’er lei tuir lei nebe’e hakerek ona.

Ha’u hanoin katak ha’u la ezajera wainhira ha’u dehan katak proliferasaun ba konkorensia entre instituisoens maka’er lei, seguransa no serbisus inteligensia nian se’es ona hosi kontrolu. Hanesan mos instansias hosi instituisoens hirak nebe’e halo sira nia kna’ar, se’es hosi lei. Ita besik ona ba ninin situasaun ida nebe’e ita deskobre katak elementus hosi instituisoens hirak ne’e kria hela sentru detensoens no investigasoens sub-subar no ilegais. Iha neba’a sira interoga no detein ema, se’es hosi kontrolu tribunais sira nian. Ema sira nebe’e detein iha tempu normal tuir lei, enfrenta ona difikuldades hodi hetan justisa. Oinsa’a ho futuru nasaun ida nian, nebe’e permite instituisoens seguransa nian, hala’o sira nia kna’ar, se’es hosi ambitu lei nian? Ida ne’e reseita perigoza ida hodi hamosu konflitus no abuzu ba poder generalizadu no ida ne’e, ita tenki halakon. Politikus sira labele husik hela de’it kestoens hirak ne’e ka tenta atu utikiza pratikas hirak ne’e ba sira nia vantagem politika rasik.

Relasiona ba ida ne’e, ita presiza lolo’os hodi husu ba ita nia a’an, razaun sa’ida mak polisia iha Timor tenki la’o ho kilat bo’ot? Dala barak ita hare’e polisia ka ema seluk hetan atake fiziku, balun hetan kanek ka mate, inklui kriminozus sira nebe’e uza kilat? Hosi sorin seluk, dala hira ona mak ita hare’e polisia halo ema hetan kanek ka mate? Modelu maka’er lei ida nebe’e matenek sentradu iha PNTL ida professional tenki hare’e, uluk nana’in, nia relasoens ho komunidade no polisiamentu. Liu tan ne’e PNTL ida matenek no profesinal tenki hamri’ik iha partidu politika nia leten. Agentes polisia nian la bele jura fidelidade ba partidus politikus sira. Nia lealdade ida de’it, mak ba povu no nasaun. Polisia, investigasoens no prosesus judisiais la bele hetan motivasaun no simu orientasaun hosi partidu politiku nebe’e de’it. Instituisoens hotu-hotu, PNTL, militares no serbisu publiku, hamutuk ida de’it, labele sa’i instrumentu ba kontrolu partidu politiku ida nian ka influensia ema ida nian. Kestoens hotu nebe’e ha’u mensiona ona ne’e, ezemplus ba ezersisiu poder nebe’e liu tiha nia limites legais, se’es hosi kontrolu Estadu no sosiedade demokratika ida nian. La’os tanba ida ne’e mak ita kontra iha ita nia luta ba independensia? Governu foun nebe’e de’it tenki enfrenta, iha oin kedas, tendensias hirak ne’e.

Nasaun ida ki’ik no demokrasia ida sei nurak la bele permite agensias barak mak kompete ba poder no, karik halo, sira la respeita ona lei. Karik ita, nu’udar nasaun, ita lori demkrasia, legalidade no direitus humanus ho seriu, mak tenki halo reforma urgenti ba lala’ok autoridades sira nian wainhira hala’o sira nia kna’ar.

Tinan lima mai oin, ne’e tempu ida nebe’e bele lori ita hodi hari’i ka bele harahun ita nia nasaun. Forma oinsa’a mak Parlamentu no Governu ida mai ne’e sei tau hanesan sira asuntus rasik, sei so’e hela bazes ba sobrevivensia no dezenvolvimentu ita nia nasaun no sosiedade. Ita enfrenta desizoens nebe’e todan tebes iha konstrusaun ba ita nia nasaun no ita nia demokrasia iha futuru. Wainhira ita foti desizoens nebe’e sala, maka ita sei ariska a’an hodi lakon buat hotu.

Ha’u konfia katak partidus politikus sira sei ba iha eleisoens tuir mai ne’e ho hanoin no hahalok ida tasak liu. Ha’u hein katak sira sei halo debate kona ba politikas no katak sira sei limita sira nia a’an hodi repete tan slogan hirak nebe’e ema kole ona atu rona. Ha’u hein katak sira sei fo’o informasoens no eskolhas nebe’e lolo’os no, katak sira sei la envolve a’an de’it iha debates nebe’e naruk liu kona ba personalidade, bandeiras, fundadores no hirak seluk tan. Povu la merese ba ida ne’e!

Ha’u husik hela buat hirak ne’e ba loron ohin. Hanesan ha’u dehan ona, ha’u nia intensaun la’os atu estabelesee programa politiku ida, maibe’e, kari hela fini balun ba diskusaun no konsiderasaun Parlamentu, Governu no povu nian, hanesan katalizador ida hodi enfrenta ho honestu ba ita hotu nia futuru. Ha’u fiar katak tempu to’o ona atu ita nia nasaun halo avaliasaun séria ida kona ba sa’ida mak ita hetan ona iha tinan 21 ikus ne’e nian, sa’ida mak ita atinji ona no, ita falha iha nebe’e! Tinan lima mai oin ne’e, krusial tebes ba ita nia nasaun. Tanba Maun Bo’ot, ha’u no sira seluk tan, idade katuas ba bei-beik, maka ita presiza hanoin no diskute ho forma inovadora kona ba ita nia futuru komum, atu gereasaun ida tuir mai, bele hatutan hodi hari’i republika demokratika nebe’e digna ho naran ida ne’e.